Drewniane baraki mieszkalne w obozie były parterowe. Miały 60 m długości i 10m szerokości. Umieszczone były na specjalnych filarach, a miedzy podłogą i ziemią była pusta przestrzeń , którą wartownicy mogli skutecznie obserwować. Tylko podstawy pieców i kominy były nad tymi filarami, przez całą długość baraku przebiegał korytarz. Po jego obydwu stronach znajdowały się izby mieszkalne o wymiarach 4 x 4,5 m po 9 z każdej strony.

Z zasady w każdym pomieszczeniu mieszkało ośmiu jeńców. W jednym końcu baraku znajdowały się dwie, mniejsze dwuosobowe izby, przeznaczone dla starszego baraku oraz najwyższym stopniem oficerów. Po drugiej stronie była umywalnia i toaleta, otwierane tylko na noc. W baraku była małą kuchnia.

Umeblowanie izby mieszkalnej było bardzo skromne i wykonane z surowego drewna. meble, stół, taborety, szafki i prycze zajmowały niemal całą powierzchnię pomieszczenia. Prycze do spania, najczęściej dwu, a czasem nawet trzy poziomowe, zbite były z desek, a materace i poduszki wypchane były słomą lub wiórami. W każdym pomieszczeniu mieszkalnym znajdował się żelazny piec, stojący na murowanej podstawie.

Piece używane w obozie Stalag Luft III wyprodukowane były w Holandii. Były to piece żeliwne o wymiarach 85 X 35 X 30 cm, w środku miały ściany wyłożone płytkami szamotowymi. W ścianie czołowej , w górnej części znajdowały się drzwi do wkładania opału, w dolnej do usuwania popiołu. Z góry przykryte były różnej średnicy fajerkami, które można było wyjmować.

Na wieść o masowej ucieczce jeńców ze Stalagu Luft III w Żaganiu Adolf Hitler wpadł w furię i zwołał 26 marca 1944 r. natychmiastową naradę z udziałem Göringa, Himmlera i Keitla. Na wstępie zakazał jej protokołowania, a następnie oświadczył, że wszystkich schwytanych zbiegów należy natychmiast rozstrzelać.

Przeciwko takiemu rozwiązaniu zaoponował Göring, stwierdzając, że takiej akcji nie da się zachować w tajemnicy, a alianci mogą wziąć odwet na przebywających w niewoli lotnikach Luftwaffe i innych jeńcach wojennych. Wobec oporu Hitlera, który upierał się żeby rozstrzelać ponad połowę złapanych Himmler zaproponował stracenie 50 spośród pojmanych zbiegów, co zyskało aprobatę wszystkich obecnych na naradzie w bawarskim Berchtesgaden. Wykonanie decyzji podjętej w kwaterze Hitlera, Himmler powierzył Ernstowi Kaltenbrunnerowi, szefowi Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy (RSHA). O decyzji tej zostali poinformowani również generał H. von Graevenitz, szef Urzędu ds. Jeńców Wojennych oraz jego następca na tym stanowisku generał – major Adolf Westhoff. W poniedziałek 27 marca 1944 r. Kaltenbrunner wydał tzw. „Sagan – Befehl” (Rozkaz Żagański): „Rosnąca liczba ucieczek jeńców wojennych stanowi zagrożenie bezpieczeństwa wewnętrzne-go Rzeszy oraz sabotaż w stosunku do wysiłku narodu niemieckiego w jego walce przeciwko wrogom Wielkich Niemiec, poprzez zakłócanie transportu i angażowanie w pościgu jednostek wojskowych oraz ludności cywilnej. Dotychczasowe środki zapobiegawcze okazały się niewystarczające. Dla odstraszenia Führer nakazał rozstrzelanie przeszło połowy ujętych jeńców. Rozkazuję zatem, aby policja kryminalna przekazała złapanych jeńców – oficerów RAF do dyspozycji gestapo. Po przesłuchaniu, zgodnie z przekazaną listą nazwisk ustaloną przez szefa policji kryminalnej Nebego oraz szefa tajnej policji państwowej Müllera, należy jeńców wywieźć w kierunku macierzystego obozu i w drodze rozstrzelać. Trzeba to uzasadnić próbą ucieczki lub stawianiem oporu. Nikt ze znajdujących się na liście nie może być ranny ani uratować się. W razie następnych ucieczek stosowany będzie analogiczny sposób postępowania – przy czym należy wstrzymać się do czasu wydania przeze mnie decyzji wykonawczych. Osoby o znanych nazwiskach mają zostać inaczej potraktowane. Ich dane należy przekazać mnie i czekać na moją decyzję. Rozkaz ten trzeba utrzymać w ścisłej tajemnicy.” W Berlinie Kaltenbrunner wykonanie „Sagan – Befehl” powierzył Heinrichowi Müllerowi, szefowi wydziału IV RSHA, a ten zadanie zorganizowania całej operacji, w tym również imiennego wytypowania przeznaczonych do zastrzelenia jeńców, przydzielił Arturowi Nebe, szefowi policji kryminalnej i wydziału V RSHA. W krótkim okresie po ucieczce schwytano niemal wszystkich jej uczestników (z wyjątkiem trzech). Wtedy to A. Nebe sporządził listę jeńców wytypowanych przez niego do rozstrzelania. Świadkiem tych czynności był jego sekretarz – Hans Wilhelm Merten. Na liście znaleźli się przedstawiciele państw walczących z Niemcami oraz Australijczycy, Kanadyjczycy, obywatele RPA oraz ci z Brytyjczyków, którzy mieli na swoim koncie największą ilość ucieczek. Większość jeńców zostało schwytanych na terenie Dolnego Śląska, dlatego też egzekucji mieli dokonać na ogół gestapowcy z Wrocławia. W związku z tym Nebe wezwał do Berlina Wilhelma Scharpwinkela, dowódcę wrocławskiego gestapo oraz Maksa Wielena (szefa policji kryminalnej) nakazując przekazanie gestapo wszystkich uciekinierów schwytanych przez policję kryminalną. Na rozkaz Scharpwinkela utworzono specjalny pluton egzekucyjny pod dowództwem porucznika Erwina Luxa, jego zastępcą został Walter Pattke. W skład tego oddziału weszło jeszcze kilka osób, m.in. Paul Kiske, Walter Knappe, Kreuzeer, Lang, prawdopodobnie także Kühnel i Prosse. W niektórych zabójstwach uczestniczyli także W. Scharpwinkel, jego zastępca – radca kryminalny Erwin Wieczorek, komisarze kryminalni Dankert i Lauffer oraz Walter Hampel i Günter Absalon. Pierwszej egzekucji dokonano już 29 marca 1944 r. na trasie Jelenia Góra – Żagań. Zastrzelono wówczas Jamesa Wernhama, Sotirisa Skaziklasa, Antoniego Kiewnarskiego i Kazimierza Pawluka. Ciała zamordowanych lotników spalono w krematorium. W podobny sposób zastrzelono pozostałych 46 schwytanych jeńców. Po każdej egzekucji sporządzano protokół stwierdzający, że jeńcy zostali zastrzeleni podczas próby ucieczki, ciała palono w krematoriach, by uniemożliwić usta-lenie rodzaju i charakteru odniesionych ran oraz utajnić faktyczne okoliczności śmierci.

W poszukiwaniu zabójców
O tragedii uciekinierów jeńcy Stalagu Luft III dowiedzieli się 6 kwietnia 1944 r., kiedy to Herbert Massey, brytyjski starszy obozu, został poinformowany o zastrzeleniu uciekinierów podczas stawiania oporu w trakcie aresztowania lub podczas próby ucieczki po aresztowaniu. Szczęśliwym trafem H. Massey kilka dni wcześniej dowiedział się, że ze względu na odniesione ciężkie rany niemiecka komisja lekarska zakwalifikowała go do wymiany na rannego lotnika Luftwaffe. Wobec tego 11 kwietnia Massey opuścił obóz pod konwojem i został przewieziony do Szwajcarii, skąd repatriowano go do Anglii. W ten sposób w kilka tygodni po dokonaniu zbrodni Brytyjczycy mieli wiarygodne informacje na jej temat. Na skutek ich interwencji w obozie Luft III została przeprowadzona dwukrotna inspekcja (po raz pierwszy już 17 kwietnia 1944 r.) Gabriela Navilla, przedstawiciela szwajcarskiej organizacji opiekującej się jeńcami wojennymi. Zebrane informacje sprawiły, że Anthony Eden, ówczesny minister spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii, dwukrotnie wystąpił w Izbie Gmin, gdzie stwierdził m.in., że jeńcy zostali zamordowania z zimą krwią, a Rząd Jej Królewskiej Mości zrobi wszystko, by wytropić i ukarać winnych tej zbrodni. Po zakończeniu wojny, w sierpniu 1945 r. utworzono w ramach RAF-u tzw. Specjalny Wy-dział Śledczy (Special Investigation Branch – SIB), który miał się zająć m.in. sprawą żagańską. Dochodzeniem w sprawie zbrodni popełnionej na uciekinierach ze Stalagu Luft III kierował podpułkownik Wilfred Bows (zawodowy oficer policji RAF), współpracował z nim major F. P. McKenna (były detektyw policji z Blackpool), kapitan Arthur Lyon (były inspektor policji w Londynie, biegle mówił po niemiecku), sierżanci Stuart Greet i J. W. Venselaar oraz kilku innych. Początkowo grupa Bowsa liczyła 25 osób, aby stopniowo w wyniku demobilizacji zmniejszyć się do 7 ludzi. Cały zespół podzielono na sześć czteroosobowych grup śledczych, w składzie każdej znalazł się tłumacz. Śledczy pracując, w zależności od potrzeby, razem lub osobno przez trzy lata tropili winnych zbrodni na jeńcach Luft III. Ich zadaniem było nie tylko znalezienie i ujęcie bezpośrednich sprawców zabójstw 50 lotników, ale również odtworzenie mechanizmów przestępstwa oraz zebranie pełnego materiału dowodowego, dzięki któremu możliwe byłoby postawienie przed sądem wszystkich winnych popełnionej zbrodni. W toku prowadzonych czynności śledczy przebywali nie tylko na terenie okupowanych Niemiec, ale także w Polsce, Czechosłowacji, a nawet w ZSRR. Jednak początki nie były optymistyczne. Dopiero w lutym 1946 r. otrzymano informacje, że organa bezpieczeństwa Czechosłowacji zatrzymały gestapowca Friedricha Kiowskiego. Jego przesłuchanie przez Anglików pozwoliło na odnalezienie i aresztowanie pierwszych osób uczestniczących w zastrzeleniu lotników z Żagania. Od tego momentu śledztwo nabrało rozpędu, kolejno aresztowano następne osoby uczestniczące w realizacji „Rozkazu żagańskiego”. W sumie zidentyfikowano 72 winowajców i dotarto do 69 z nich – niestety, nie wszystkich udało się postawić przed sądem. Nebe jeszcze przed zakończeniem wojny został oskarżony o współudział w spisku na życie Hitlera, skazany na śmierć i stracony. Wielu z członków plutonu egzekucyjnego dowodzonego przez Luxa zginęło podczas oblężenia Wrocławia. Poza zasięgiem brytyjskiej grupy dochodzeniowej pozo-stali W. Scharpwinkel i G. Absalon, choć w lipcu 1946 r. okazało się, że zostali oni ujęci przez radzieckie władze bezpieczeństwa i osadzeni w więzieniu w Moskwie. Scharpwinkel nie znalazł się na ławie oskarżonych wraz z pozostałymi ujętymi przestępcami (17 października 1947 r. Rosjanie poinformowali, że zmarł w więzieniu), ale na szczęście wcześniej (pod koniec lata 1946 r.) został przesłuchany w Moskwie przez kapitana Maurice Cornisha, a jego zeznania ułatwiły dalsze śledztwo. Przed sądem nie stanął również Martin Schermer, który popełnił samobójstwo przed wkroczeniem Amerykanów do Monachium, Leopold Spann (zginął pod koniec wojny podczas bombardowania Linzu), Hans Ziegler ze Zlina (podciął sobie gardło w więzieniu) oraz Max Dissner ze Strasburga i Franz Schmidt z Kilonii (powiesili się w więzieniu). Podczas procesu przeciwko głównym hitlerowskim zbrodniarzom wojennym przed Międzynarodowym Trybunałem Wojskowym w Norymberdze zajmowano się również zbrodnią żagańską. 26 lutego 1946 r., w 68 dniu rozprawy, oskarżyciel radziecki L. M. Smirnow złożył wniosek o przyjęcie w poczet dowodów dokumentów świadczących o zastrzeleniu przez Niemców 50 uciekinierów ze Stalagu Luft III w Żaganiu. Od 73 dnia rozprawy (4 marca 1946 r.) przez kilka dni prezentowano dowody i przesłuchiwano świadków w sprawie zastrzelenia jeńców z Żagania. Ostatecznie Trybunał w Norymberdze, dla którego sprawa żagańska była ważna, ale marginalna, w trakcie procesu ustalił zasadnicze fakty dotyczące decyzji o rozstrzelaniu i zabezpieczeniu jej wykonania. W uzasadnieniu do wyroku Międzynarodowego Trybunału Wojskowego w Norymberdze znalazł się fragment poświęcony sprawie żagańskiej: „W marcu 1944 r. na wyraźny rozkaz Hitlera rozstrzelano 50 brytyjskich oficerów lotników schwytanych po nieudanej ucieczce z obozu Sagan (Żagań). Ciała ich natychmiast spalono, a urny z prochami odesłano do obozu. Żaden z oskarżonych nie zaprzeczył temu, że było to zwyczajne morderstwo, dokonane z całkowitym pogwałceniem prawa międzynarodowego”.

Proces i kara

Właściwy proces przeciwko sprawcom śmierci lotników uczestniczących w wielkiej ucieczce odbył się w okresie od 1 lipca do 3 września 1947 r. przed Brytyjskim Trybunałem Wojskowym w Hamburgu powołanym przez Zarząd Wojskowy Strefy Okupacyjnej Niemiec pod władzą Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej. Skład Trybunału przedstawiał się następująco: generał-major H. L. Longden – przewodniczący, generał brygady F. H. Ware, pułkownik R. H. Gordon, podpułkownik E. C. Van der Kiste, podpułkownik E. J. Inkson, podpułkownik lotnictwa G. S. Taylor, podpułkownik lotnictwa G. M. C. Woodroffe. Sędzią adwokatem był C. L. Stirling, a zastępcą członka trybunału podpułkownik S. C. Auld, oskarżał prokurator pułkownik R. C. Halse. W procesie sądzono: Maxa Wielena i Waltera Jacobsa (adwokat G. Adler), Ericha Zachariasa i Wilhelma Struvego (adwokat A. Dehlert), Johannesa Posta (adwokat W. von Saldern), Emila Schultza i Josefa Gmeinera (adwokat dr Meyer-Labastille), Eduarda Geitha i Hansa Kählera (adwokat H. Graener), Waltera Breithaupta i Waltera Herberga (adwokat dr Jonas), Heinricha Boscherta i Emila Weila (adwokat W. Roth), Oskara Schmidta (adwokat H. Laprenberg), Alfreda Schimmela i Otto Preissa (adwokat H. Buchans Motz) oraz Johanna Schneidera i Artura Denkmanna (adwokat H. Destmann). Na liście oskarżonych znalazł się również Wilhelm Scharpwinkel, który jednak znajdował się w więzieniu radzieckim. W związku z tym sąd w Hamburgu skreślił go z listy oskarżonych, a protokoły jego zeznań z przesłuchań w Moskwie w charakterze świadka zostały zaliczone w poczet dowodów. Wszystkich wymienionych oskarżono o pogwałcenie prawa i obyczajów wojennych przez wydawanie i wykonywanie rozkazów zabijania jeńców wojennych, którzy uciekli z obozu Stalag Luft III w Żaganiu. Ponadto w akcie oskarżenia imiennie wskazano zabójców majora Rogera Bushella, kapitana Anthony R. H. Haytera, porucznika Dennisa H. Cochrana, porucznika Ruperta J. Stevensa, porucznika Jahannesa S. Gouwsa, majora Jamesa Catanacha, sierżanta Halldora Espelida, porucznika Arnolda G. Christensena, porucznika Nilsa Fuglesanga, porucznika Gordona A. Kiddera i majora Thomasa G. Kirby-Greena. Postępowanie dowodowe miało doprowadzić m.in. do zrekonstruowania i wyjaśnienia okoliczności zamordowania pięćdziesięciu jeńców-lotników oraz usta-lenia mechanizmów zbrodni. Procedura postępowania przed Trybunałem opierała się na formalno-karnych uregulowaniach angielskich, zaś akt oskarżenia oskarżeni otrzymali na 30 dni przed rozprawą (wszystkie dokumenty były w języku angielskim i niemieckim, w tych językach była również prowadzona i rejestrowana rozprawa). Oskarżeni korzystali z zagwarantowanego im prawa do obrony, a ich główna linia postępowania zmierzała do wykazania, że zostali zmuszeni do rozstrzelania jeńców, gdyż w przeciwnym razie sami zostaliby rozstrzelani, a ich rodziny represjonowane. Teza ta nie znalazła potwierdzenia w trakcie procesu, obejmującego 18 tomów akt. W wyniku przeprowadzonego postępowania procesowego sąd uznał wszystkich oskarżonych winnymi zarzucanych im czynów. Skazanych podzielono na pięć grup: I – kierownicza służba administracyjna: Alfred Schimmel, Josef Gmeiner; II – średnia służba administracyjna: Hans Kähler, Walter Breithaupt; III – kierownicza służba wykonawcza: Walter Herberg, Johannes Post, Max Wielen; IV – niższa służba wykonawcza: Emil Weil, Emil Schultz, Eduard Geith, Oskar Schmidt, Heinrich Boschert, Walter Jacobs, Erich Zacharias, Otto Preiss; V – personel pomocniczy gestapo: Johann Schneider, Artur Denkmann, Wilhelm Struve. 14 oskarżonych skazano na karę śmierci przez powieszenie (H. Boschertowi zamieniono ją potem na dożywotnie więzienie) – wyrok wykonano 26 lutego 1948 r. Breithaupt i Wielen zostali skazani na dożywotnie więzienie, zaś Denkmann i Struve otrzymali po 10 lat więzienia. Proces z 1947 r. nie zakończył poszukiwań morderców jeńców z Żagania. W rezultacie 1 października 1948 r. przed wojskowym sądem brytyjskim rozpoczął się tzw. drugi proces hamburski, w którym oskarżono Erwina Wieczorka, Richarda Hänsla ze Zgorzelca oraz Reinholda Bruchardta, gestapowca z Gdańska. Po 20 dniach procesu oskarżonych skazano na karę śmierci, a następnie Bruchardtowi wyrok zamieniono na dożywotnie więzienie, zaś Wieczorka i Hänsla uniewinniono! W 1952 r. ujęto Güntera Venedigera, szefa gestapo w Gdańsku, który brał udział w zabójstwie jeńców – w 1955 r. skazano go na dwa lata więzienia. W 1966 r. postawiono w stan oskarżenia Heinricha Hilke, gestapowca ze Strasburga, który uczestniczył w zabójstwie Tony`ego Haytera. Niestety, w tym przypadku sąd oddalił oskarżenie, a Hilke zmarł we własnym mieszkaniu 11 kwietnia 1968 r. Przez 18 lat ciągnęła się sprawa Oskara Schäfera, szefa gestapo w Monachium – w 1968 r. ostatecznie ją umorzono. Od stycznia 1967 r. do maja 1968 r. trwał proces Friedricha Schmidta, szefa gestapo w Kilo-nii. Zakończył się on skazaniem oskarżonego na dwa lata więzienia. Spośród odpowiedzialnych za wydanie i realizację „Sagan Befehl” stracono 21 osób (także za inne udowodnione przestępstwa), 15 skazano na kary więzienia, 11 popełniło samobójstwa, 4 uniewinniono, a 9 osób w ogóle nie stanęło przed wymiarem sprawiedliwości.

Tekst ten został zaprezentowany na sesji zorganizowanej z okazji 60. rocznicy Wielkiej Ucieczki oraz został zamieszczony w Zeszytach Żagańskich nr.4

Autor: Robert Zarzycki, historyk nauczyciel ZSM w Żaganiu, członek Rady Muzeum Martyrologii Alianckich Jeńców Wojennych w Żaganiu.

Bibliografia: – protokół procesu przed Brytyjskim Trybunałem Wojskowym w Hamburgu w 1947 r. (tłumaczenie) – archiwum MMAJW w Żaganiu.

– Anton Gill: „Wielka ucieczka” – Warszawa 2003.

– Tadeusz Sojka: „Sagan Befehl – fakty i dokumenty” – Zielona Góra 1986.

– Rajmund Szubański: „Pięćdziesięciu z Żagania” – Warszawa 1987.